Million, million, million qızılgül...

Gülürsüz, hə? Deyirsiz ki, adını kopirayter qoyub, bir “milyon” sözünü də düz yaza bilmir. Mən bunu belə yazmazdım, əgər “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti”ndə “billion” sözünü görməsəydim. Niyə eyni yazı qaydası olan sözlər Azərbaycan dilində eyni qayda ilə yazılmır? Niyə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2004-cü ilin avqustunda təsdiqlədiyi “Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları”nda “Ü saitli alınma sözlər ü ilə də yazılır: alüminium, bülleten, büro, jüri” yazılsa da, dediyim lüğətdə “kompyuter” yazılıb? Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydaları bundan əvvəl 1958-ci ildə təsdiqlənmişdir, 46 il sonra yenidən buna baxıldı. Dilimizin tam qaydaya salınması üçün daha 46 il də mi gözləməliyik?

Nəsə, sözüm onda deyildi, adamın ürəyi gərək təmiz olsun. Orfoqrafiyanı bilməməklə dünya dağılmır. Odur e, Larry Page və Sergey Brin 10^100-ə bərabər sayı bildirən Googol sözünü düz yaza bilmədiklərindən məşhur internet axtarış sisteminin adı Google olub. 9 yaşlı uşağın kəşf elədiyi bu rəqəmi iki yekə kişi doğru hərfləyə bilməyib. Say demişkən, vallah savadsız bilməyin, amma mən bizim hesab sistemində trilyard sayının olmadığını bilmirdim. Heç lüğətdə də yoxdur. İndi Azərbaycan dilində doğru yazılışının necə olduğunu bildirmək üçün milyondan yuxarı sayların yazılışını vermək istəyirəm. Həm də maraqlıdır, bəlkə lazımımız da oldu: pullarımızı hesablamaq üçün. Yəni Google yaradıcıları qədər də olmayacağıq?!

Böyük ədədlərin adlandırılması tarixi XV əsr İtaliyasına gedib çıxır – orada “million” (böyük min) sözünü minin kvadratı mənasında işlətməyə başladılar. Bimillion milyonun, trimillion milyonun kubu oldu. Daha sonralar latın saylarına -illion artıtmaqla, bimillionu billion, trimillionu trillion etdilər.

Bu sistemdə milyonla bilyon arasındakı 10^9 sayı sadəcə min milyon idi və 1549-cu ildə Fransız alimi Jak Peletye aralıq saylarının həmin latın prefiksləri və -illiard sonluğu ilə düzəldilməsini təklif etdi. Beləcə, 10^9 milyard, 10^15 bilyard, 10^21 trilyard oldu. Amma bütün Avropada işlədilən bu sistemdə tezliklə bir problem tapıldı: 10^9-u bəzi alimlər “milyard” yox, bilyon adlandırmağa başladılar. “Bilyon” sözü həm “milyard”ın (10^9), həm də “milyon milyon”un (10^18) sinoniminə çevrildi.

Bu çaşqınlıqdan təngə gələn amerikanlar öz sistemlərini yaratdılar və avropalıların saylarındakı latın prefikslərinə artırılmış -illion-larla minliklərin dərəcəsini bildirməyə başladılar. (1000^3 = 10^9) «bilyon», 1000^4 (10^12) — «trilyon», 1000^5 (10^15) — «kvadrilyon» və s. Köhnə sistem yalnəz Böyük Britaniyada işlədildiyindən adı “Britaniya sistemi” qaldı. Lakin 1970-ci ildən Böyük Britaniya da rəsmi olaraq “Amerika sistemi”nə keçdi. Buna görə də hazırda köhnə sistemi “uzun şkala”, amerikan sistemini isə “qısa şkala” adlandırırlar.

Qısa şkaladan hazırda ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada, İrlandiya, Avstraliya, Braziliya və Puerto-Rikoda istifadə olunur. Rusiya, Danimarka, Türkiyə və Bolqarıstan da yalnız bir istisna ilə - “bilyon” əvəzinə 10^9-a milyard deməklə bu şkalanı işlədirlər. Bizdə də Rusiyadakı kimi qısa şkaladan məişət və maliyyə hesabatlarında, uzun şkaladan isə astronomiya və fizikaya aid elmi kitablarda istifadə olunur.Milyonluqlarla bağlı daha bir maraqlı fakt: 1938-ci ildə Amerika riyaziyyatçısı Eduard Kasnerin bacısı oğlu 9 yaşlı Milton Sirotta təkcə Quqolu deyil, həm də ən böyük say olan, 1-in arxasında quqol qədər sıfırla ifadə edilən quqolpleks sayını da kəşf edib. Daha doğrusu, uşağın ağzından çıxan bu sözləri dayısı riyaziyyata gətirib. Deyirlər ki, hətta milyon ilə də quqolpleksi yazıb qurtarmaq olmaz.

Sentilyondan sonrakı adlar daha maraqlıdır: onlar latın saylarının sona artırılması ilə düzəlir.

Rəqəmlərə elə aludə oldum ki, yazımı bitirmək üçün poetik bir cümlə tapa da bilmirəm. Bir də, hər şey dəqiq olan yerdə bəzəməyə nə lüzum?

Royal bank, Kral sosiskaları, Madam Roşa...

Heç bir-biri ilə əlaqəsi olmayan “marka”lardır, deyilmi? İlk baxışda bunları birləşdirən bircə şey var, o da hamısının dilimizdə (anla: mentalitetimizdə) olmamasıdır. Azərbaycanda tarix boyu nə rey olub, nə də onun bizim dilə çevrilmiş kral tərcüməsinin titulunu daşıyan vəzifə. Madam Roşa da ki, rəhmətlik publisistimiz, müəllimim Famil Mehdi demişkən, adından göründüyü kimi. Amma məsələ ondadır ki, bu adları birləşdirən digər bir nəsnə də var – üçü də xalis Azərbaycan markasıdır. Bəs nəyə görə bu xalqın övladları səxavətinin şahidi olmadığı rey-in şərəfinə bank açır, adı kimi dadı var deyib istehsal etdiyi sosiskaları Kral çağırır, tərbiyə və mentalitetinin Azərbaycana gəlməsinə çəp baxdığı Madam Roşanın adını isə gözəllik salonuna verir? Niyə bizdə belə bir fikir yaranıb ki, ad xarici olsa, ona hörmət edən də çox olacaq? Bəlkə Kral ona görə hörmətlidir ki, XV Lüdoviqin sarayının yanında Şirvanşahlar və ya Şəki xan sarayı tövləyə oxşayır? Nə isə, ad məsələsinə yəqin ki hələ çox qayıdacağam...

Hələliksə, AdAY-ı təqdim etmək istəyirəm. İstəyirsiniz advertising-lə bağlayın, arxasındakı AY-nı da mənim inisiallarım kimi anlayın, istəyirsinizsə də elə bütöv “aday” kimi tanıyın və PR-çı, reklamçı adına adaylıq ərizəmi qəbul edin. Oxşar şəkilçidəndir Saday, Çapay, Qaçay adları. Amma indi bu adlar Azərbaycan dilində qalsa da aday işlənmir, əvəzində yepyekə bir namizəd var - nam sözü dilimizdə hərlənməyə-hərlənməyə.

Dilimizdə çox sözlər hərlənmir, amma hər addımbaşı bizə sırınır, televiziya və radio verilişlərindən, reklamlardan, qəzet və jurnallardan. Həmin sözləri bilənlər sayılır savadlı, biz – dilin daşıyıcısı olan adi, sadə kənd camaatı isə savadsız. Mən dilimiz deyəndə bizim hər birimizin söz ehtiyatını deyil, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibini nəzərdə tuturam. Bunlara toxunmaq istəyəcəyəm AdAY-da, həm həm adlara, həm addımlara, həm də adamlara. Çox yazıb baş-gözünüzü ağrıtmayacağam. Səbirsizliklə də şərhlərinizi gözləyəcəm. Lap elə bu yazıdan.